Jeleń – szlachetny król lasów

Jeleń to zwierzę leśne, którego widok napawa podziwem. Jego majestatyczny wygląd najlepiej podkreśla poroże – inaczej też wieniec, przypominający koronę. Jest postrzegany jako król lasu. Od początku dziejów pozostaje symbolem męstwa, witalności, władzy, a także walki i zwycięstwa. Często przedstawiany jest w rodowych herbach i godłach. Warto zatem poznać lepiej jego naturę. Na ile ona odpowiada jego sławie?

Dowiemy się jakie gatunki żyją w Polsce, a także odpowiemy na następujące pytania: Ile żyje jeleń? Ile waży? Co ile zrzuca poroże? Czy istnieje biały jeleń? Jak wygląda myszojeleń? Co się dzieje podczas rykowiska? Wyjaśnimy też jak we właściwy sposób zbierać zrzuty poroża i czego przy tym nie wolno robić.

Opis ogólny

Jeleń (cervus) to rodzaj ssaka parzystokopytnego z podrodziny jeleni. Charakteryzuje się kostnym porożem, który wyrasta z kości czołowej. Należy do największych dzikich przeżuwaczy. Rodzaj obejmuje gatunki, które występują w Eurazji, północnej Afryce i Ameryce Północnej. Zwierzęta te zamieszkują wszystkie kompleksy leśne, zarówno górskie jak i nizinne.

Uznajemy go za zwierzynę płową. Tak określa się gatunki dzikich jeleniowatych – zwierząt zrzucających, poroże – występujących w środowisku naturalnym, które są pozyskiwane przez ludzi w drodze polowania, bądź odłowów. Inne zwierzęta płowe występujące w Polsce to łoś, sarna, daniel.

Ukształtował się 3,5 miliona lat temu na terenach środkowej Azji, a następnie w Europie. Samiec i samica mają swoje określenia. Bykiem jest nazywany samiec jeleń, samica jelenia to łania. A jak nazywa się młody jelonek? Małe jelonki są nazywane cielakami.

Gatunki jeleni w Polsce

Jeleń jako rodzaj w Polsce występuje w środowisku naturalnym w dwóch gatunkach. Pierwszy z nich to jeleń szlachetny. Drugim jest jeleń wschodni, który do naszego kraju został introdukowany, czyli sprowadzony z naturalnego miejsca występowania.

Jeleń szlachetny (cervus elaphus) posiada liczne podgatunki, które występują w Europie, północnej Afryce, Ameryce, Azji, na przykład jeleń syberyjski, czy kanadyjski, znany jako wapiti. W Polsce występuje podgatunek – jeleń europejski, inaczej też zwany skandynawskim. Wyróżnia się także ekotypy, czyli populacje w obrębie gatunku charakteryzujące się zestawem konkretnych cech. Największy i najsilniejszy jest jeleń bieszczadzki, oprócz niego występuje jeleń mazurski, wielkopolski i pomorski. Jeleń szlachetny jest najczęściej spotykanym gatunkiem w Polsce, na nim skupimy się w niniejszym artykule.

Jeleń wschodni (cervus nippon) inaczej nazywany jest z japońskiego języka – sika. Jego podgatunki zamieszkują wschodnią część Syberii, Mandżurię, wschodnie Chiny, Koreę Japonię oraz Tajwan. Został sprowadzony do Polski w 1895 roku i aklimatyzowany w okolicach Elbląga i Pszczyny. Tam obecnie pozostają największe skupiska sika w kraju. Jest mniejszy od jelenia szlachetnego. Charakteryzuje się białymi cętkami na grzbiecie i po bokach, zimą jest jednolicie szarobrązowy. Został wpisany na listę gatunków obcych, postrzegany jest jako gatunek inwazyjny. Potrafi się krzyżować z jeleniem szlachetnym i negatywnie na niego oddziałuje, a także przenosi obce pasożyty.

Jak wygląda jeleń?

Jeleń szlachetny to największy ssak, po żubrze i łosiu, który występuje w Polsce. Posturą jest podobny do konia. Na głowie z wysuniętym pyskiem znajdują się duże uszy – zwane łyżkami. Głowa utrzymuje się na długiej silnej szyi, a masywny tułów umieszczony jest na chudych nogach zakończonych kopytami, które u jeleni określane są jako racice. Jelenie posiadają ogon, który nazywany jest kwiatem, może być długi na 15 cm długości. Mogą osiągnąć 2,5 m długości, a ich wysokość w kłębie dochodzi 1,6 m.

Ile waży dorosły jeleń?

Dorosłe samce średnio ważą od 120 do 160 kg, choć zdarzają się osobniki, których waga dochodzi do 500 kg. Łanie przeważnie nie osiągają 100 kg. Są wyraźnie mniejsze i drobniejsze od samców. Lecz nie wielkość wyróżnia byków najbardziej.

Jak często jeleń zrzuca poroże?

Cechą samców, która od razu rzuca się w oczy jest obecność poroża. Poroże charakteryzuje się rosochatą budową, która rozwija się z dwóch tyk wyrastających z kości czołowej zwierzęcia. Poroże nie jest stałym elementem wizerunku byków. Jest regularnie zrzucane i odrasta po pewnym czasie. Jeżeli nie jest tak zwanym “mnichem” – bykiem, u którego nie wykształciło się poroże – zrzuca je co roku na przełomie lutego i marca. W przypadku młodych byków dzieje się to na początku kwietnia. Poroże odrasta na wiosnę, a największe rozmiary osiąga z początkiem lata. Rozrastając się tworzy drobne zgrubienia zwane perłami oraz charakterystyczne odnogi, których liczba może dochodzić nawet trzydziestu. Im bardziej samiec dojrzewa, tym bardziej ma rozbudowane i cięższe poroże. Gdy zaczynają się starzeć, poroże zaczyna się uwsteczniać, czyli stopniowo zanikać. W nielicznych przypadkach zdarzają się tak stare byki, u których poroże zupełnie zanikło.

Jaką sierść posiada jeleń?

Jeleń posiada krótką i przylegającą sierść. Wymienia ją dwa razy w roku. W lecie sierść jelenia szlachetnego jest rdzawobrunatna, a na zimę staje się siwobrunatna. Cielęta są barwy rudobrunatnej z żółtawobiałymi plamkami po bokach ciała, a do 6 miesiąca życia mają na grzbiecie i po bokach białe cętki. Wierzch głowy, szyja, podbrzusze i nogi są najciemniejsze. Zad jest nazywany lustrem, latem jest brązowożółty, a zimą żółtobiały. A czy istnieje biały jeleń, czy to tylko kreacja polskiej marki hipoalergicznych kosmetyków?

Biały jeleń, to nie jest tylko marka kultowego szarego mydła, często występuje w różnych mitach i podaniach europejskich, najczęściej jako cudowny przewodnik. Czy biały kolor jest właściwy dla tych zwierząt? Odpowiedź jest jednoznaczna – nie. Czy możemy spotkać białego jelenia w lesie. Odpowiedź brzmi – tak, to jest możliwe, ale musimy mieć wyjątkowe szczęście. Nie chodzi tu wcale o cuda, a o bardzo rzadką wadę genetyczną. Takie zwierzęta są albinosami, czyli są pozbawione melaniny i nie mają pigmentu w swoim ciele i okrywie.

Chociaż ludziom mogą wydawać się piękne i wyjątkowe, to takie zwierzęta nie mają w swoim życiu łatwo. Cierpią przeważnie na różne choroby, a także mają problemy ze wzrokiem. Stanowią łatwy i łatwo zauważalny cel dla drapieżników. Często z tego względu są odtrącane przez stado. Na szczęście dla nich, ludzie – w przeciwieństwie do zwierząt – wierzą w moc legendy. Wśród myśliwych panuje przesąd zgodnie z którym, spotkanie białego jelenia przynosi szczęście i zapowiada udane łowy w następnym roku. Żeby tak się stało, biały jeleń nie może paść ofiarą polowania.

Co to jest myszojeleń?

Oprócz jelenia białego innym niezwykłym “jeleniem” wydaje się być myszojeleń. Co to za zwierzę i czy jest ono jeleniem? Myszojeleń to popularna nazwa kanczyla srebrnogrzbietego, który był uznawany za gatunek wymarły, jednak został ponownie zaobserwowany w listopadzie 2019 roku. Należy do tego samego podrzędu przeżuwaczy. Jest ich najmniejszym przedstawicielem. W systematyce nie należy do rodziny jeleniowatych – właściwej dla rodzaju jelenia, tylko do kanczylowatych, przedstawiciele tej rodziny nie wytwarzają poroża. W naszym kraju próżno szukać go w lasach, jego naturalnym miejscem występowania jest Wietnam. Wygląd tego zwierzątka jest dosyć groteskowy. Jest podobny do jelonka na cieniutkich nogach, przy wielkości zbliżonej do królika.

Tryb życia

Jeleń żyje średnio 12 – 15 lat. Zdarzają się osobniki, które dożywają 23 lat, choć ta liczba jest właściwa dla jeleni hodowanych w warunkach fermowych. Pik dojrzałości wypada na 10-14 rok życia. Wtedy byki mają najcięższe i najbardziej rozbudowane poroża, które są atrakcyjne dla łań. Przeważnie prowadzą życie stadne, tworząc tak zwane chmary, w których rządzi matriarchat z najbardziej doświadczoną łanią – licówką na czele. W chmarach łanie opiekują się potomstwem, aż małe ukończą 3 rok życia. Byki tworzą swoje chmary oparte na dominacji. Rządzą w nich Ci, którzy mogą się pochwalić najbardziej okazałym porożem. Samiec jeleń kiedy gubi poroże, traci także swoją pozycję. W ten sposób hierarchia w grupie może ciągle się zmieniać. Byki, które są na jej szczycie mogą wziąć udział podczas rykowiska.

Co się dzieje podczas rykowiska?

Najsilniejsze byki w grupie to te, które są w wieku 6 – 9 lat, walczą między sobą o udział w rykowisku – okresie godowym jeleni. Rykowisko odbywa się na przełomie września i października, trwa około 4 tygodni, po to by po 8 miesiącach – ciepłą i przyjazną porą – wydać na świat nową generację jeleni.

W trakcie rykowiska łanie mają ruję – wydzielają feromony zachęcające samców do kopulacji. Byki posiadają specjalny narząd w nosie, który odczytuje te substancje, co prowadzi do pobudzenia samca. Wtedy najsilniejsze byki gromadzą wokół siebie chmarę łań, nad którymi roztaczają swoje panowanie, przy tym odstraszają wrogów i konkurentów głośnym rykiem. Takie ryki możemy najlepiej usłyszeć o zmierzchu, w nocy, bądź o świcie. Obrona chmary nie jest łatwym zadaniem, inne byki ciągle próbują przejąć dominację siłą, bądź przechwycić chociażby jedną łanię ze stada. Z tego względu dominujący byk musi zawsze być gotowy do ataku i nie może opuścić swojego posterunku.

Ciekawostka: Przed rozpoczęciem rykowiska, byki najadają się na zapas, zaczynają się żywić z powrotem dopiero po godach, w trakcie rykowiska mogą stracić nawet 20% masy ciała.

Co je jeleń?

Jeleń jest zwierzęciem roślinożernym. Jego głównym pożywieniem są krzewy i drzewa – owoce, pędy, kora, liście, żołędzie, kasztany. Gustuje szczególnie w sosnach, grabach, brzozach, dębach i topolach. Oprócz tego żywi się trawą, ziołami, mchami, porostami. Potrafi też wyjść z lasu na pola by żerować na zbożach, a także ziemniakach, burakach i kapuście. Dzienne zapotrzebowanie na żywność wynosi 10 – 12 kg. Pokarm i jego dostępność, wpływają w znaczącym stopniu na zachowanie i występowanie tych zwierząt w danym miejscu. Oprócz pokarmu innymi czynnikami determinującymi ich byt są warunki atmosferyczne oraz interakcje z innymi zwierzętami i ludźmi.

Środowisko jelenia

Gdy Jeleń czuje się bezpiecznie prowadzi przeważnie dzienną aktywność i śpi 60-100 minut w ciągu doby. Gdy odczuwa zagrożenie ze strony innych zwierząt i ludzi, może prowadzić nocny tryb życia i wtedy też wyrusza na żer, a za dnia ukrywa się w gąszczu lasów. W lecie preferuje przebywać w lasach mieszanych, najlepiej tam gdzie jest dostęp do łąk śródleśnych, polan, a także bagien, w których byki uwielbiają się kąpać. Dostęp do wody jest kluczowy. Zimą ulubionym miejscem są sosnowe bory obfite w młode drzewa – młodnik. Dla dużej części osób wiedza o występowaniu tych zwierząt przynosi korzyści materialne, a to dzięki dużej wartości znalezionego poroża.

Jak zbierać zrzuty poroża właściwie?

Jeleń pozbywa się poroża na przełomie lutego i marca. W tym czasie ludzie rozpoczynają poszukiwania zrzutów poroża. Poszukiwania mogą trwać nawet do lata. Takie zrzuty są bardzo estetyczne, można z nich wykonywać różne przedmioty i ozdoby. Ich wartość jest dosyć wysoka. Istnieją specjalne skupy, które wyceniają zrzuty na podstawie wagi, cena nie jest stała i często ulega zmianom, ale możemy przyjąć, że za kilogram poroża jelenia można zyskać około 100 zł. Przeciętnie poroże jeleni waży od 3,5 – 8kg, a poroże byków ekotypów bieszczadzkich i mazurskich osiąga średnią wagę 6 – 12kg. Często się zdarza, że cena jest ustalana indywidualnie, w zależności od stanu i okazałości zrzutu, może być o wiele większa, niż cena skupowa i może sięgać rzędu kilku tysięcy złotych.

Czy każdy może zbierać poroże?

Odpowiedź brzmi twierdząco. Zbieranie poroża jest w pełni legalne. Osoby, które na to się decydują się, muszą wykazać się nie tylko cierpliwością i umiejętnością obserwacji, ale także powinny bezwzględnie przestrzegać zasady, które chronią zwierzęta, ludzi i przyrodę przed krzywdą.

Skutecznym sposobem na znalezienie zrzutów poroże jest zaobserwowanie miejsca, w którym żywią się zwierzęta, na przykład mogą to być paśniki i nęciska. W takich miejscach istnieje duża szansa na zrzut poroża przez zwierzę. Jeżeli chcemy przynęcić zwierzę pokarmem powinniśmy uzyskać zgodę od leśniczego, lub przedstawiciela koła łowieckiego. Dokarmianie zwierząt na własną rękę jest zabronione. Poza lasem możemy szukać zrzutów poroża na ścierniskach i polach, gdzie również udają się pożywić. Jeżeli zaobserwujemy te zwierzęta w pobliżu, musimy być ostrożni.

Nieodpowiedzialne zbieranie poroża

Jelenie należą do płochliwych zwierząt. Wiele osób wykorzystuje ich słabość i wypłasza pojedynczą zwierzynę, czy nawet całą chmarę. Uciekające zwierzęta mogą zgubić poroże gdy zderzają się z gałęziami drzew. Takie “trofeum” jest obarczone cierpieniem zwierząt i może wyrządzić wiele szkód. Wystraszone zwierzęta w wyniku wysiłku fizycznego i stresu mają większe zapotrzebowanie na żywność, która w okresie wczesnowiosennym jest niewystarczająca. W przypadku gdy zwierzę zdoła uciec, będzie potrzebowało uzupełnić energię. W ten sposób może wyjeść pędy sadzonek i zniszczyć korę młodników, istotnych dla rozwoju lasu.

Niestety całkiem możliwe są bardziej tragiczne scenariusze, w których rozpędzone zwierzęta mogą zderzyć się z samochodami, gdy szlak ich ucieczki będzie przecinała jezdnia. Pędzący potężny zwierz może zabić człowieka na miejscu. Musimy też mieć na uwadze to, że spłoszone zwierze, może rozpocząć ucieczkę w naszym kierunku. Dzieje się to rzadko, ale co jakiś czas pojawiają się doniesienia o tym jak jeleń zaatakował myśliwego bądź zbieracza poroży.

Uwaga: Takie działania są zabronione przez prawo, o czym stanowi art. 165 Kodeksu Wykroczeń Kto w lesie, w sposób złośliwy, płoszy albo ściga, chwyta, rani lub zabija dziko żyjące zwierzę, poza czynnościami związanymi z polowaniem lub ochroną lasów, jeżeli czyn z mocy innego przepisu nie jest zagrożony karą surowszą, podlega karze grzywny albo karze nagany.

Pamiętajmy także o tym, że nie zezwala się zbierać zrzutów poroża w parkach narodowych i krajobrazowych. Gdy znajdziemy kompletne poroże z czaszką, pochodzące od padniętego zwierzęcia, nie możemy go sprzedać, gdyż stanowi własność zarządcy obwodu łowieckiego.

Podsumowanie

Jeleń to bardzo piękne zwierzę, do którego powinniśmy podchodzić z szacunkiem. Nie możemy go straszyć, ani płoszyć, gdyż to może być niebezpieczne dla środowiska, a także dla nas. Musimy mieć to na uwadze, szczególnie wtedy gdy poszukujemy jego drogocennego zrzutu poroża. Gdy jedziemy samochodem, zwolnijmy nogę z gazu, gdy dostrzeżemy znak drogowy z jeleniem, który oznacza – uwaga zwierzęta leśne. Przestrzega nas przed tym, że w każdej chwili mogą pojawić się zwierzęta leśne, które często – przemieszczają się stadem i mogą pędzić. Gdy nasze spotkania będą bezpieczne, zapiszą się w naszej pamięci jako wyjątkowe i dobre przeżycie.

Facebook

Pinterest

Twitter

Linkedin

email

Print